Adolf Ryszka (1935–1995) – rzeźbiarz, medalier i pedagog. Absolwent Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem (1953–1957). Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, gdzie otrzymał dyplom w pracowni Jerzego Jarnuszkiewicza w 1962 r. Trzykrotnie (od 1969) uczestniczył w Sympozjach Europejskich Rzeźbiarzy w St. Margarethen w Austrii, odbywających się na terenie kamieniołomów eksploatowanych od czasów Cesarstwa Rzymskiego. A. Ryszka brał udział w wystawach,  plenerach i sympozjach (l. 70. – 90. XX w.), m.in. w Madrycie (1978), Bilbao (1979), Paryżu (1980).  Obok Olgierda Truszyńskiego należał do prekursorów Nowej Figuracji, zanim stała się popularna w Polsce. Od 1983 r. A. Ryszka kierował Zakładem Rzeźby na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (tytuł profesora zwyczajnego otrzymał w 1995). Wypowiadał się w rzeźbie kameralnej i monumentalnej. Wśród realizacji plenerowych do najważniejszych należy pomnik Christiana Andersena w Kopenhadze (1968), pomnik Brata Zeno (współprojektant Hajime Togashim) w Gotembie w Japonii. A. Ryszka jest twórcą cykli rzeźbiarskich m.in.: Niewinni, Kroczący (1970–1977), Portrety Pabla Casalsa (1966–1978), Hełmy (1981–1994), Sarkofagi (1980–1995) oraz chyba najpiękniejszego w jego oeuvre – cyklu Niewinne (1966–1986), sylwet poddawanych optycznie czasoprzestrzennej degradacji. Niewinne, a także Niewinni zdają się ożywiać ducha archaicznej rzeźby greckiej. A. Ryszka pozostaje jedną z wyrazistszych osobowości rzeźby współczesnej, wypracowując rozpoznawalną poetykę obrazowania.

Horyzontalna kompozycja przestrzenna Sinfonia Sacra – Andrzej Panufnik in memoriam, jest aluzyjną i symboliczną formą dedykowaną utworowi skomponowanemu przez Andrzeja Panufnika (1914–1991) pod tym samym tytułem.  Wybitny kompozytor i dyrygent opracował jedną ze swoich najbardziej znanych symfonii w 1963 r., jako dzieło okolicznościowe, upamiętniające Millenium Chrześcijaństwa w Polsce (966-1966). Jak zauważył dyrygent Łukasz Borowicz: „Sinfonia sacra na którą składa się Wizja I, Wizja II, Wizja III i Hymn, jest kompozycją arcytrudną wykonawczo, kryjącą w sobie potencjał wielu tajemnic oraz „niemożliwości”. Np.  wprowadzające dźwięki czterech trąbek powinny być zakomponowane na planie kwadratu, osoby wykonujące powinny być oddalone od siebie, by dźwięki uczestników otaczały”.

Właśnie ten motyw – rozległego rezonowania w przestrzeni – stał się inspiracją dla A. Ryszki do organicznej i jak nuty rozpościerającej się kompozycji, ze spinającym całość aluzyjnym gryfem, podpatrzonym w zabytkowej altówce lub skrzypcach, połączonym z motywem woluty – spirali logarytmicznej.

O rzeźbie Sinfonia Sacra – Andrzej Panufnik in memoriam tak pisała Anna Podsiadły: „W 1981 r. Aleksander Wojciechowski, jako komisarz polski (…) w Biennale Sztuki w Wenecji, typuje do wystawy w Pawilonie Polskim w 1982 prace Adolfa Ryszki i Jana Kucza. Artysta [A. Ryszka] pracuje (…) nad Sinfonia sacra Andrzej Panufnik in memorian (…) odlaną w brązie w 1982, jako własność Filharmonii Pomorskiej w Bydgoszczy, eksponowana przed pałacem Mostowskiego w Ostromecku. Drugi egzemplarz dzieła zakupi Lady Panufnik”.

Rzeźba Sinfonia Sacra – Andrzej Panufnik in memoriam, miała współtworzyć Galerię Rzeźby Romantycznej zaplanowaną przez Andrzeja Szwalbego, realizowaną od połowy l. 80. XX w. dla założenia pałacowo-parkowego w Ostromecku.

Bibliografia:

Adolf Ryszka. Rzeźba, red. Bogusław Mansfeld, Halina Gajewska, współpraca Jasna Strzałkowska-Ryszka, Maciej Szańkowski, kalendarium: Anna Podsiadły, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku, 2007

Andrzej Panufnik, „Sinfonia Sacra” i inne utwory, Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, wrzesień 2002, [online], [dostępny: https://culture.pl/pl/dzielo/andrzej-panufnik-sinfonia-sacra-i-inne-utwory-accord], [dostęp: 23.02.2023]

opracowanie: dr Dorota Grubba-Thiede

Witold Marciniak

Stanisław Moniuszko, 1976

rzeźba – piaskowiec
cokół – granit ze Strzegomia
wys. rzeźby: 389 cm, wys. cokołu: 80 cm
sygn. brak
rzeźba ustawiona w parku im. Jana Kochanowskiego w Bydgoszczy

Witold Marciniak (1922–1999) – rzeźbiarz i medalier. Studiował na Wydziale Sztuk Pięknych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, pod kierunkiem Stanisława Horno-Popławskiego i Tadeusza Godziszewskiego w l. 1947–1952. Od 1953–1956 pracował przy rekonstrukcji rzeźb i detalu architektonicznego w Gdańsku. Od 1957 do 1988 r. pracownik naukowy UMK w Toruniu (Wydział Sztuk Pięknych, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa w Zakładzie Rzeźby i Detali Architektonicznych). Jest twórcą kopii rzeźby Pięknej Madonny z Torunia (zaginionej w czasie II wojny światowej). Wykonana w 1956 r., znajduje się w kościele pw. śś. Janów w Toruniu. W. Marciniak wykonał rzeźby plenerowe dla Torunia takie jak m.in.: pomnik „De revolutionibus” (w hołdzie Mikołajowi Kopernikowi) w Toruniu (1973), pomnik Samuela Bogumiła Lindego w Toruniu (1976). Przez wiele lat pełnił funkcję przewodniczącego Sekcji Rzeźby w Toruńskim Oddziale Związku Polskich Artystów Plastyków. 

Stanisław Moniuszko, 1976

Rzeźba całopostaciowa ustawiona na cokole. Stanisława Moniuszkę (1819–1872), nazywanego „ojcem polskiej opery narodowej”, W. Marciniak pokazał sugerując ruch, wysuwając prawą nogę. Pomnik stabilizuje bryła piaskowca, z której wyłania się dolna część posągu. Daje to efekt trwającego procesu twórczego, szkicu, z którego „wyrasta” starannie wymodelowany tors i głowa. S. Moniuszko w interpretacji W. Marciniaka emanuje energią i siłą, która nie pozwala na dopięcie guzików marynarki. Prawa ręka autora Halki i Strasznego dworu opada wzdłuż ciała, lewa, zgięta w łokciu i przyciśnięta do klatki piersiowej podtrzymuje karty (prawdopodobnie z zapisem nutowym). Na cokole napis: STANISŁAW MONIUSZKO (inaczej niż w pozostałych wypadkach, napis nie jest pod figurą, ale na bocznej ściance cokołu. Prawdopodobnie nastąpiła pomyłka podczas ustawiania rzeźby na cokole).

Kamienny posąg Stanisława Moniuszki tworzy zespół z rzeźbami przedstawiającymi Grażynę Bacewicz (autorzy: Ewelina Szczech-Siwicka, Henryk Siwicki) i Mieczysława Karłowicza (autor: Henryk Razmus), ustawionymi po północnej stronie Filharmonii Pomorskiej, na tle parkowej zieleni.

Bibliografia:

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta Filharmonii Pomorskiej w Bydgoszczy, sygn. 77

Bohdan Pociej, Wojciech Skrodzki, Kompozytorzy polscy w portrecie rzeźbiarskim, Bydgoszcz 1982

opracowanie: dr Agnieszka Wysocka

Michał Kubiak (ur. 1946) – rzeźbiarz i medalier. Studiował w l. 1967–1972 w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu, gdzie obronił dyplom w pracowni Olgierda Truszyńskiego. Oprócz eksperymentów we własnej pracowni, włączył się w życie artystyczne współtworząc Grupę Bydgoską „Galeria 1+X” (z Januszem Bałdygą i Ignacym Bullą). W 1994 r. był komisarzem wystaw bydgoskich artystów w Londynie i Edynburgu. Podejmuje różnorodne tematy rzeźbiarskie, spośród których najważniejsze są te związane z kondycją człowieka – wiecznego wędrowca. To twórczość głęboko humanistyczna, doceniana i nagradzana. Trudno wyobrazić sobie układ urbanistyczny Bydgoszczy bez realizacji M. Kubiaka. W 2022 wytyczona została trasa śladami jego rzeźb. Znalazła się na niej m.in. figura Flisaka hrabiego Czakiego (2017), Wędrowiec (1997, odsłonięcie 2004), Marian Rejewski (2005), Andrzej Szwalbe (2006, odsłonięcie 2007).

Stefan Kisielewski, 1994

Powszechnie kojarzony jako pisarz i krytyk muzyczny, Stefan Kisielewski (1911–1991) był kompozytorem. W Konserwatorium Warszawskim zdobył dyplom z teorii muzyki (1934), z kompozycji (1937) i w klasie fortepianu (1937). Od 1932 r. publikował recenzje muzyczne w „Muzyce Polskiej”, „Pionie” i ‘Buncie Młodych”. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej rozpoczął pracę w Polskim Radiu. Uczestnik powstania warszawskiego, podczas którego stracił większość dorobku kompozytorskiego. Po wojnie związał swoje losy z Krakowem, gdzie wykładał teorię muzyki w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej. Usunięty z uczelni przez władze komunistyczne w 1949 r. udzielał prywatnych lekcji, zajmował się pracą dziennikarską i literacką. Skomponował wiele utworów utrzymanych w duchu neoklasycystycznym. Jego twórczość była doceniana i nagradzana. Pozostawił setki błyskotliwych felietonów i recenzji muzycznych.  

M. Kubiak wykonał popiersie S. Kisielewskiego, w którym z głowa została potraktowana bardzo realistycznie, z dbałością o szczegóły, takie jak zmarszczki na czole, zaczesane do tyłu włosy czy wąsy. Usta rozciągnięte w ironicznym, charakterystycznym dla S. Kisielewskiego uśmiechu „rzeźbią” głębokie, pionowe bruzdy na policzkach. Sam tors opracowany jest bardziej szkicowo. Nierówno układające się klapy marynarki sugerują pośpiech. Popiersie jest pogodne w wyrazie, dobrze pokazuje błyskotliwą inteligencję i przekorną naturę S. Kisielewskiego.

Andrzej Szwalbe bardzo często zapraszał S. Kisielewskiego na wydarzenia muzyczne, licząc na recenzje i tym samym zainteresowanie szerszej publiczności koncertami odbywającymi się w bydgoskiej Filharmonii.

Bibliografia:

Kisiel o Szwalbe – Szwalbe o Kisielu, [w:] Krystyna Starczak-Kozłowska, Życie na przełomie. Opowieść o Andrzeju Szwalbe, wyd. II poszerzone, Bydgoszcz 2018

Michał Kubiak. Rzeźbiarz,[online], [dostępny: https://michal-kubiak.pl/], [dostęp: 27.02.2023]

Spacerownik śladami rzeźb Michała Kubiaka, koncepcja: Katarzyna Gębarowska, Małgorzata Kubiak, tekst: Agnieszka Wysocka, zdjęcia: Partyk Chenc, Bydgoszcz 2022

Stefan Kisielewski, oprac. Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, marzec 2002, aktualizacja grudzień 2012,[online], [dostępny: https://culture.pl/pl/tworca/stefan-kisielewski], [dostęp: 27.02.2023]

opracowanie: dr Agnieszka Wysocka

Stanisław Słonina

Światosław Richter, 1985

brąz
wys. 65 cm
sygn. brak
rzeźba ustawiona przed elewacją frontową (zachodnią) gmachu Filharmonii Pomorskiej

Stanisław Słonina (ur. 1936) – rzeźbiarz, rysownik, eseista i pedagog. Ukończył Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych w Zakopanem w 1956 r., a następnie studiował w l. 1956–1962 na Wydziale Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie w pracowni Mariana Wnuka. W 1962 r. został wykładowcą akademickim w macierzystej uczelni, pełniąc funkcję prorektora (1978–1981) i dwukrotnie dziekana Wydziału Rzeźby. Należy do Międzynarodowego Stowarzyszenia Medalierów FIDEM. S. Słonina specjalizuje się w rzeźbie monumentalnej, pracuje w metalu, granicie i ceramice. Uprawia też rzeźbę plenerową i relief. Mimo rozmiarów rzeźby S. Słoniny są pełne poezji. W ikonografii S. Słoniny ważne miejsce zajmuje duchowość i sacrum. Zrealizował m.in. pomniki Jana Pawła II w Buenos Aires (1999), Łowiczu (2000), Żyrardowie (2009). Inne realizacje to m.in. pomnik Józefa Piłsudskiego w Częstochowie (1990), pomnik Henryka Sienkiewicza we Włocławku (1971). W realizacjach kameralnych S. Słonina sięga po nietuzinkowe materiały i struktury, np. metalowe druciki (które traktuje jak nić pajęczą, czy włóczkę) – Tetoriente (Głowa wschodu) (1971), Dziki bohater (1972). O tym etapie twórczości S. Słoniny tak pisała jego córka Urszula Słonina: „Drobniutkie niteczki błyszczące metalicznym blaskiem, wciągają nas w swój prawie niematerialny wymiar. Mówią o cierpliwej, benedyktyńskiej pracowitości autora (…)”.

Światosław Richter, 1985

Nastrojowa, jakby neosecesyjna aura emanuje z asymetrycznego, poetyckiego popiersia pianisty Światosława Richtera (1915–1997), jednego z najbardziej charyzmatycznych, a zarazem ekscentrycznych wirtuozów muzyki współczesnej, w którego biogramie splatały się mroki tragicznych doświadczeń i blaski wielkiego, międzynarodowego uznania. Doceniano jego silną osobowość, brawurowe, przepełnione niuansami interpretacje, a także bardzo rozległy repertuar obejmujący muzykę dawną i współczesną. W l. 50. i 60. XX w. Ś. Richter koncertował w Polsce, m.in. był gościem Filharmonii Pomorskiej w Bydgoszczy w 1963 r. W 1958 r. powstało nagranie jego wykonania V Koncertu fortepianowego Prokofiewa z Orkiestrą Filharmonii Narodowej pod batutą Witolda Rowickiego. Rok później w wytwórni Deutsche Grammophon nagrał II Koncert fortepianowy Rachmaninowa z udziałem Orkiestry Filharmonii Warszawskiej. W 1960 r. rozpoczął cykl występów w USA, które ugruntowały jego międzynarodową obecność w panteonie wybitnych osobowości muzyki współczesnej. Słynął z interpretacji utworów Chopina, Schumanna, Musorgskiego, Prokofiewa, Bartóka i Rachmaninowa, Mozarta i Beethovena.

Popiersie Ś. Richtera autorstwa S. Słoniny wydaje się „zabierać” odbiorców w stan rozkołysania, w strefy fal dźwiękowych i energetycznych, jakie towarzyszą „zanurzeniu” muzycznemu. Mimo dookreślonych rysów twarzy, korespondujących z realizmem krytycznym, czy z impresjonizmem (np.  z rzeźbami Medarda Rosso),  partie ramion przypominają o estetyce japońskiej, m.in. o grafice Różowe fale Kōrina Ogaty, symbolizującej relacje skłębionych emocji psyche i przestrzeni. Aura dzieła S. Słoniny nawiązuje do dokonań Ś. Richtera – genialnego XX- wiecznego wirtuoza fortepianu.

Bibliografia:

Stanisław Słonina. Medale. Katalog wystawy, tekst: Wiesława Bąblewska-Rolke, CBWA Warszawa Kordegarda, Warszawa 1980

Stanisław Słonina, [online], [dostępny: https://rzezba-oronsko.pl/artysci/stanislaw-slonina/] [dostęp: 2.04.2023]

Stanisław Słonina, film dokumentalny, reż. Piotr Welk, Andrzej Artymowicz, Instytut Sztuki Mediów Warszawa 2021, [online], [dostępny: https://vimeo.com/536779871 ], [dostęp: 2.04.2023]

Światosław Richter, oprac. Wojciech Bońkowski, wrzesień 2006, [online], [dostępny: https://chopin.nifc.pl/pl/chopin/osoba/6838 ], [dostęp: 2.04.2023]

opracowanie: dr Dorota Grubba-Thiede

Andrzej Kasten (1923–2020) – rzeźbiarz, medalier, ceramik i rysownik. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych na Wydziale Rzeźby w pracowni Franciszka Strynkiewicza, w której uzyskał dyplom w 1957. W sztuce A. Kastena ważne miejsce zajmowały formy przestrzenne abstrakcyjne i figuratywne, w tym interpretacje portretowe, modele architektoniczne i monumentalno-pomnikowe, wyszukane formalnie medale, płaskorzeźby, ceramika, rysunki, grafiki, pastele (często minimalistyczne, luministyczno-nokturnowe), a także ilustracje książkowe. W jego oeuvre odbiorcy odnajdują znajomość struktur awangardowych. Poszukiwania prywatne wydają się bardziej fenomenologiczne. Ociosane z pni drzew wertykalne grupy Dwoje (1970) i Są wszędzie (1968) to aluzje do ikonografii przedstawień matek z dziećmi, ewokujące skojarzenia z dalekowschodnią estetyką i rzeźbami Davida Nasha, zainspirowanego twórczością Constantina Brâncușiego. Poetyckie dryfowanie ponad różnorodnymi kulturami wydaje się czytelne w twórczości A. Kastena, który odbył wiele inspirujących podróży do Mongolii, Uzbekistanu, Grecji, Francji, Hiszpanii i Włoch. Do jego najważniejszych realizacji należą m.in. warszawskie pomniki takie jak: wykonane z metalu, geometryczne Drogowskazy (1968), monumentalny Pomnik Kościuszkowców (1985), pomnik Waleriana Łukasińskiego (1988), znajdujące się w Wąchocku: pomnik Majora Jana „Ponurego” Piwnika (1984, rzeźbiarz w czasie wojny służył w oddziale partyzanckim AK dowodzonym przez J. Piwnika) i pomnik Podziemnego Państwa Polskiego (1989).

Tadeusz Baird, 1979

Tadeusz Baird (1928–1981) kompozytor i pedagog, studiował w trudnych, konspiracyjnych warunkach niemieckiej okupacji. Naukę kontynuował po wojnie w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie, którą ukończył w 1951 r. Na Uniwersytecie Warszawskim studiował też muzykologię. Był jednym z inicjatorów i twórców Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” (od 1956). Wielokrotnie nagradzany i doceniany na forum międzynarodowym i krajowym, wyróżniał się wśród kompozytorów szacunkiem dla tradycji. Chętnie w swojej twórczości nawiązywał do renesansu, baroku i romantyzmu. Znawcy dokonań T. Bairda zauważają, że jego muzykę wyróżnia liryka, której głębię można docenić słuchając 4 Sonetów miłosnych do słów Williama Szekspira w przekładzie Macieja Słomczyńskiego, rozpisanych na baryton i orkiestrę (1956). Był autorem muzyki filmowej, m.in. do filmów Lotna (reż. A. Wajda, 1959), Ludzie z pociągu (reż. K. Kutz, 1961), Pasażerka (reż. A. Munk, 1963).

Portret Tadeusza Bairdaautorstwa A. Kastena, oddziałuje przemyślaną kompozycją – harmonijną, osiową i syntetyczną, ale też pełną oryginalnego wyrazu, oddającą charyzmatyczną osobowość kompozytora.

Bibliografia:

Irena Grzesiuk-Olszewska, Polska rzeźba pomnikowa w latach 1945–1995, Warszawa 1995

Tadeusz Baird, oprac. Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, listopad 2001, [online], [dostępny: https://culture.pl/pl/tworca/tadeusz-baird], [dostęp: 12.03.2023]

opracowanie: dr Dorota Grubba-Thiede

Gustaw Zemła

Warszawianka, 1979–1980

brąz
wys. 120 cm
sygn. brak
rzeźba ustawiona przed elewacją frontową (zachodnią) gmachu Filharmonii Pomorskiej

Gustaw Zemła (ur. 1931) – rzeźbiarz i pedagog. Studiował w l. 1952–1958 w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Od 1958 r. związany w macierzystą uczelnią jako wykładowca (prorektor w l. 1973–1976, w 1987 otrzymał tytuł profesora). G. Zemła na przełomie l. 50. i 60. XX w. wprowadził do swojej twórczości oryginalną figurację metaforyczną, w której pobrzmiewa  sztuka starożytna i kultura hellenistycznej Grecji. Spektakularnym osiągnięciem G. Zemły, które weszło do historii sztuki XX w., była realizacja pomnika Powstańców Śląskich w Katowicach, odsłoniętego w 1966 r. Imponująca jest liczba realizacji rzeźb plenerowych G. Zemły. Do 1979 r. realizował wiele pomników dedykowanych postaciom czy wydarzeniom historycznym, m.in.: popiersie Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie (1961), pomnik Karola Świerczewskiego w Warszawie (1968), pomnik Władysława Broniewskiego w Płocku (1972), pomnik Czynu Polaków (Pomnik Trzech Orłów) w Szczecinie (1979). G. Zemła zajmuje istotne miejsce wśród artystów współczesnych inspirujących się tematyką religijną i duchowością. Od początku l. 80. XX w. zrealizował m.in. 10 pomników przedstawiających Jana Pawła II – w Miestrzejowicach (1991), Płocku (1993), Łomży (2004), w Krakowie na Wawelu (2008), pomnik Jerzego Popiełuszki w Toruniu (2011). Zaprojektowana przez G. Zemłę statuetka od 1997 r. jest wręczana laureatom Nagrody Literackiej „Nike”.

Warszawianka, 1979–1980

Warszawianka G. Zemły jest nawiązaniem do dramatu Stanisława Wyspiańskiego z 1898 r., do greckiej ikonografii Rannej Amazonki (404 r. p.n.e.) czy Kariatydy. Rzeźba jest personifikacją Polski-Ojczyzny i jej tragicznych zmagań związanych z odzyskaniem niepodległości. G. Zemła w przestrzennej, nieco manierystycznej formie odnosi się do ikonosfery zburzonych miast starożytnych, niekompletnych rzeźb i ruin oraz do pieśni z 1831 r. Casimira François Delavigne’a, francuskiego poety (inspiracji dla S. Wyspiańskiego). Francuska Warszawianka napisana pod wpływem Powstania Listopadowego (1930), nawiązywała do rewolucyjnej pieśni z 1792 r. – Marsylianki. G. Zemła nadał „Warszawiance” formę uszkodzonej, greckiej rzeźby przypominającej Nike z Samotraki (III/II w. p.n.e.). Postępujący rozpad sugerują pionowe, głębokie pęknięcia, które równoważą delikatne poziome fałdy tkaniny opinającej tors okaleczonej postaci. Z ramion zwisają fragmenty łańcuchów, co nawiązuje w symboliczny sposób do zniewolenia Polski w czasie utraty niepodległości.

Rzeźba Warszawianka, miała współtworzyć Galerię Rzeźby Romantycznej zaplanowaną przez Andrzeja Szwalbego, realizowaną od połowy l. 80. XX w. dla założenia pałacowo-parkowego w Ostromecku.

Bibliografia:

Dorota Folga-Januszewska, Gustaw Zemła. Rzeźba, Olszanica 2021

Renata Rogozińska, W stronę Golgoty. Inspiracje pasyjne w sztuce polskiej w latach 1970–1999, Poznań 2002

opracowanie: dr Agnieszka Wysocka

Barbara Zbrożyna (1923–1995) – rzeźbiarka, graficzka, rysowniczka i medalierka, poetka, pedagożka. Studiowała w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowni Xawerego Dunikowskiego (1945–1947) i w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowni Franciszka Strynkiewicza, gdzie obroniła dyplom w 1950 r.. Jeszcze w czasie studiów pracowała przy odbudowie stolicy, a dla nowo wzniesionej dzielnicy Mariensztat wykonała rzeźbę Przekupka (1949). Związana z warszawskim środowiskiem artystycznym skupionym przy galerii „Krzywe Koło”. W l. 50 i 60 XX w. B. Zbrożyna twórczo nawiązywała do dokonań Henry Moore’a, projektowała rzeźby i mozaiki dla osiedla Sady Żoliborskie (1958–1962). Związana była z ruchem opozycyjnym, w 1976 r. podpisała List protestacyjny do Komisji Nadzwyczajnej Sejmu PRL przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (tzw. List 59). Projektowała nagrobki na warszawskich Powązkach, m.in.: Xawerego Dunikowskiego (1966), Stanisława Herbsta (1974), Erny Rosenstein (1989), Artura Sandauera (1989). Była mistrzynią rzeźbiarskiego portretu. Początkowo były one realistyczne w charakterze, jak Portret Władysława Broniewskiego (1951), następnie coraz ogólniejsze w formie – Portret Tadeusza Kotarbińskiego (1966). W 2008 r. Anna Maria Leśniewska, kuratorka wystawy monograficznej B. Zbrożyny w Zachęcie podkreślała: „Przywołanie twórczości Barbary Zbrożyny to także próba zmierzenia się z tradycją rzeźby, ukształtowanej w pracowni prof. Xawerego Dunikowskiego. W pamięci artystki profesor pozostał na zawsze nie tylko najwybitniejszym polskim rzeźbiarzem i nauczycielem, ale przede wszystkim artystą o ogromnej sile inspiracji. Nadrzędną zasadą pracy twórczej Zbrożyny było widzenie rzeczywistości poprzez istnienie człowieka, a co za tym idzie wychwytywanie najważniejszych aspektów ludzkiej egzystencji (…) Wynikało to nie tylko z bogatych doświadczeń artystycznych i pedagogicznych rzeźbiarki, ale i z tolerancji wobec ludzkich ułomności”.

Witold Lutosławski, 1979

Jak wspomniano, B. Zbrożyna była osobowością portretu w rzeźbie. Dobrym tego przykładem jest powściągliwy formalnie portret Witolda Lutosławskiego z 1979 r. W. Lutosławski (1913–1994) był kompozytorem, dyrygentem i pianistą. Od 1990 r. odbywa się w Warszawie Międzynarodowy Konkurs Kompozytorski im. Witolda Lutosławskiego, organizowany przez Filharmonię Narodową. W. Lutosławski był gościem Filharmonii Pomorskiej w 1971 r. Podczas koncertu wykonano wówczas jego kompozycję Pięć pieśni do słów Kazimiery Iłłakowiczówny. 12 września, podczas Bydgoskiego Festiwalu Muzycznego, uhonorowano W. Lutosławskiego medalem pamiątkowym „Od społeczeństwa Pomorza”, a Ryszard Bohr, rektor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, ogłosił decyzję uczelni o przyznaniu kompozytorowi doktoratu honoris causa (wręczenie odbyło się w Toruniu, podczas uroczystych obchodów 35-lecia UMK, 2 października 1980)

Rzeźba, oddająca twórcze skupienie kompozytora, oddziałuje nastrojem wyciszenia, niemal medytacyjnym, co wzmacnia na wpół opuszczony wzrok. Oryginalna koncepcja odważnego kadrowania ramion popiersia, nadaje dziełu niepokojącą atektoniczność, a górna partia jest optycznie cięższa od dolnej.

Bibliografia:

Aleksandra Kłaput-Wiśniewska, Andrzej Szwalbe w kontaktach z polskimi kompozytorami, [w:] Andrzej Szwalbe i jego dziedzictwo. Zbiór studiów, t.2, Bydgoszcz 2016

Anna Maria Leśniewska, Barbara Zbrożyna. Rzeźba, Centrum Rzeźby Polskiej, Orońsko 2006

Witold Lutosławski, oprac. Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, listopad 2001, [online], [dostępny: https://culture.pl/pl/tworca/witold-lutoslawski], [dostęp: 22.02.2023]

Barbara Zbrożyna. Figury nasłonecznione. Katalog wystawy,  Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki Warszawa, kurator Leśniewska Anna Maria, współpr. Julia Leopold, red. Dorota Karaszewska, Warszawa 2008

opracowanie (Barbara Zbrożyna): dr Dorota Grubba-Thiede

opracowanie (rzeźba Witold Lutosławski): dr Agnieszka Wysocka

Bronisław Chromy (1925–2017) – rzeźbiarz, medalier, malarz, pedagog. Na talent młodego robotnika, pracującego w krakowskiej artystycznej odlewni metalu Franciszka Tieslera, zwrócił uwagę rzeźbiarz Karol Hukan. Dzięki jego wsparciu i namowom B. Chromy ukończył eksternistycznie Liceum Sztuk Plastycznych i rozpoczął studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Dyplom obronił w 1956 r., w pracowni Xawerego Dunikowskiego. Został wykładowcą ASP w Krakowie (najpierw w filii uczelni w Katowicach), a od poł. l. 70. XX w. prowadził własną pracownię rzeźby w krakowskiej ASP. W l. 50 XX w. ujawniał fascynacje surowością sztuki prehistorycznej – neolitycznymi megalitami, łącząc kamienie polodowcowe z elementami odlanymi w metalu i betonem. Stopniowo B. Chromy realizował coraz liczniejsze zamówienia. Surowe, szlachetne w wyrazie kompozycje naznaczał elementami wariacyjności, aż wreszcie swoistym manieryzmem, czy secesyjnością [np. estetyzujące kompozycje do przestrzeni otwartych dedykowane Fryderykowi Chopinowi – pomniki Chopina w Wieliczce (2010) i Wrocławiu (2010)]. Ważną dziedziną były też prace dedykowane zwierzętom: Koń – wspomnienia wojenne (1954) oraz relacjom zwierząt i ludzi: Auriga (1974), pomnik Psa Dżoka w Krakowie (2001). Dziełem B. Chromego, rozpoznawalnym przez większość Polaków jest Smok Wawelski, ogromna rzeźba kinetyczna, ustawiona u stóp Wzgórza Wawelskiego (model opracowany w 1960, ustawiony w obecnym miejscu w 1972). Wybitnym osiągnięciem, pod względem formalnym i ikonograficznym, pozostają drzwi z brązu, nastawa ołtarzowa i stacje Drogi Krzyżowej dla kościoła pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego w Tarnowie (l. 90. XX w.). Swoje życie rzeźbiarz opisał w 2005 r. w nagrodzonej książce autobiograficznej Kamień i marzenie.

Popiersie Witolda Małcużyńskiego (1914–1977) autorstwa B. Chromego, to drugi wizerunek rzeźbiarski pianisty wykonany do kolekcji Filharmonii Pomorskiej w Bydgoszczy (powstał także portret dłuta Józefa Galicy).

Witold Małcużyński (1914–1977) to laureat III nagrody III Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina (1937), koncertował na całym świecie, w najlepszych salach koncertowych, zbierając entuzjastyczne recenzje. Po II wojnie światowej przyjechał do Polski w 1958 r., gdzie witano go jak bohatera narodowego. W latach 1960, 1970 i 1975 był jurorem Konkursów Chopinowskich w Warszawie.  

W interpretacji B. Chromego, popiersie nawiązuje być może do późnorenesansowych rzeźb tzw. Głów Wawelskich (z XVI w.), które wcześniej poddał współczesnej redakcji jego profesor X. Dunikowski (w l. 1925–1928). Intrygującym zabiegiem B. Chromego jest wprowadzenie wyrazistych, delikatnie groteskowych rysów twarzy modela, a także interferencyjny rytm bruzd pokrywających zmarszczone czoło. Dodajmy, że W. Małcużyński był zaangażowany w negocjacje dyplomatyczne, które przyczyniły się do powrotu w 1959 r. do Polski z Kanady wywiezionych dóbr kultury, w tym arrasów z Zamku Wawelskiego i rękopisów Fryderyka Chopina.

Bibliografia:

Bronisław Chromy, Kamień i marzenie. Autobiografia, Kraków 2005

Jerzy Madeyski, Bronisław Chromy, Kraków 2007

opracowanie dr Dorota Grubba-Thiede

Jan Kucz (1936–2021) – rzeźbiarz i pedagog. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, w której, po zakończeniu nauki (dyplom otrzymał w pracowni Franciszka Strynkiewicza), w 1961 r. został wykładowcą (tytuł profesora otrzymał w 1989). J. Kucz był autorem rzeźb kameralnych i monumentalnych. Wypowiadał się w miękkich materiałach (tkaniny, roślinność), w ceramice, metalu, kamieniu. Eksperymentował wykorzystując w swoich pracach papę, asfalt, ziemię. Tworzył instalacje z wykorzystaniem światła, zajmował się fotografią, video-artem. Jest autorem pomników: Ludwika Zamenhofa w Białymstoku (1973), Stefana Kardynała Wyszyńskiego na Jasnej Górze (1997), Jana Pawła II w Kaliszu (1999, współautor Krzysztof Malec), Cyryla Ratajskiego w Poznaniu (2005), Jana Kochanowskiego w Radomsku (2006), Jana Pawła II w Bielsku-Białej (2006). Jest uznawany za wybitnego twórcę figuracji metaforycznej.

Wojciech Kilar, 1980

J. Kucz dla kolekcji Filharmonii Pomorskiej wykonał również popiersie Wojciecha Kilara (1932–2013), kompozytora i pianisty, który studia ukończył z wyróżnieniem w 1955 r. w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach. Talent rozwijał dzięki stypendiom, m.in. w Paryżu i w Darmstadt. Kompozycje W. Kilara wpisują się w ultra nowoczesny nurt muzyki współczesnej. Międzynarodową sławę przyniosła W. Kilarowi muzyka filmowa m.in. do Samych  swoich (1967, reż. S. Chęciński), Lalki (1968, reż. W.J. Has), Rejsu (1970, reż. M. Piwowski), Ziemi obiecanej (1975, reż. A. Wajda), Draculi (1992, reż. F.F. Coppola), Pana Tadeusza (1998–1999, reż. A. Wajda). Na zamówienie Filharmonii Pomorskiej W. Kilar skomponował, prawykonany w Bydgoszczy 14 września 1979 r. utwór Siwa mgła (poświęcony Mieczysławowi Karłowiczowi).

J. Kucz z poetyckim wyczuciem zinterpretował osobowość W. Kilara. W popiersiu rzeźbiarz skupił się na fizjonomii kompozytora, rozbudowując partię ramion i podkreślając jego wizjonerstwo. Rzeźba oddziałuje aurą zanurzenia w procesach twórczych i w nasłuchiwaniu świata. Na zniuansowaną poetykę popiersia składają się swoiście oniryczny portret, rozwichrzona fryzura – symbolizująca natchnienie twórcze i łagodna asymetria całej kompozycji, nawiązująca do rzeźb impresjonistów, symbolistów, artystów secesyjnych. 

Charakterystyczne była fryzura W. Kilara. Jego włosy, wznosiły się nad jego głową. J. Kucz wykorzystał ten element, pokazując kompozytora jako „natchnionego Fauna”. Nieład fryzury wydaje się aluzją do wieńca laurowego.

Bibliografia:

Jan Kucz – rzeźba, Grażyna Gierałtowska-Kucz – malarstwo, Konrad Kucz – grafika komputerowa. Katalog wystawy w Galerii Bielskiej BWA, Bielsko-Biała 2002

Aleksandra Kłaput-Wiśniewska, Andrzej Szwalbe w kontaktach z polskimi kompozytorami, [w:] Andrzej Szwalbe i jego dziedzictwo. Zbiór studiów, t.2, Bydgoszcz 2016

Wojciech Kilar, oprac. Małgorzata Kosińska, Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich Warszawa listopad, październik 2010, [online], [dostępny: https://culture.pl/pl/tworca/wojciech-kilar], [dostęp: 18.03.2023]

opracowanie: dr Dorota Grubba-Thiede

Gustav Eberlein (1847–1926) – rzeźbiarz, od 1893 r. profesor Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Uczył się w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium (1866–1869), a następnie dzięki stypendium kontynuował naukę w Berlinie. Odbywał podróże artystyczne, pracował w Rzymie, Nowym Jorku, Buenos Aires i Santiago de Chile. Był ceniony za realizacje pomnikowe. Rzeźba Zraniona nimfa powstała podczas pobytu artysty w Rzymie, w 1890 r. Została ona zaprezentowana rok później na Wystawie Sztuki w Berlinie. Do swoich zbiorów zakupił ją wtedy Wacław Miecznikowski. Do II wojny światowej zdobiła wnętrza pałacu w Niedźwiedziu (gm. Dębowa Łąka, województwo kujawsko-pomorskie). Rzeźba przetrwała zniszczenie i grabież wyposażenia w czasie okupacji i w 1945 r. Do 1971 r. pozostawała w Niedźwiedziu (pałac został siedzibą dyrekcji Państwowego Gospodarstwa Rolnego). W 1971 r. na wniosek konserwatora zabytków woj. bydgoskiego Zdzisława Ciary rzeźba G. Eberleina została przeniesiona do wnętrza Filharmonii Pomorskiej.

Grupa rzeźbiarska inspirowana tematyką mitologiczną, przedstawia parę młodych ludzi. Na skale siedzi nagi młodzieniec, nad nim stoi naga dziewczyna, opierając prawą rękę na plecach młodzieńca i prawą nogę o jego udo i klatkę piersiową. Postaci okrywa na wysokości bioder suto marszczona tkanina. Pierwotnie chłopiec wyjmował z prawej stopy dziewczyny cierń. Obecnie rzeźba uszkodzona (brak prawej ręki młodzieńca, brak fragmentu prawej nogi i stopy nimfy). Rzeźba nawiązuje do tradycji klasycznej rzeźby. Artysta z dużą biegłością pokazał ruch i mimikę postaci (uśmiechniętą twarz młodzieńca, smutną twarz dziewczyny).

Bibliografia:

MichałGradowski, „Zraniona nimfa” w Filharmonii Pomorskiej, „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”, z. 7, 2002.

opracowanie: dr Agnieszka Wysocka